Dikh i rumunikani vèrsia kathe.
Kathe arakhes i anglikani variànta kadale xramosarimasqi.

XRAMOSARNǍQI NÒTA: Ande kadava xramosarimos phenav manqe vi „cigànka” thaj vi „rromni”, mirre kamipnaça thaj mirre vojaça. Le alaves „cigan” si les bilaćho mandaj avri andar e rromane khetanimata (komunitètura), ta me kamav te inkerav athe o mandaj kaj ӡanav les me, savo si vòrta thaj zorales phanglo le maj bare barvalimatença kaj lilem len andar mirri famìlija: khetanimos, bari pakiv thaj ilesqo-kamimos.

Dikhav e vastende mirre dejaqe bare guglimaça. Avel manqe te kerav lan tikni thaj te thav lan ande mirre ileste, kaśte sastjarav la’ laqe ӡuvlikane dukhendar. Mirri dej, rromni andar o njamo le rupunarěnqo, akana 72e berśenqi, sas jekh ӡuvli kaj mardǎ pes but, kinuisajli jekhe gavesqe manuśenqo, barjardǎ amen, laqe śtare xurden, thaj vi verěn thaj vericen mirrendar.  E 22e berśendar, dekana prandesajli, laqo tràjo sas jekh marimos vaś amende.

Pućlem lan pèrsi: „Daj!e, kana sas i palutni var kana sanans baxtali?”. Ӡi atùnci ni godisardemas nivar te pućav lan kadaja. O baxtalipe nanaj jekh butǐ kaj mothoven la’ maśkar pende e rromane ӡuvlja kaj prinӡardem le’ me. Palal nesave superficiàlo anglaldiimata, phendǎ manqe: „o angluno berś kana prandesajlem tirre dadeça, ӡikaj te aven savorre pharimata”.

Kamavas te daśti dikhel o tràjo mirre jakhença, te puterdǒl sar luludǐ, te ӡivel so ni daśtisajli, kodolesqe kaj alosardja te inkerel nesave regulenqe save na-s laqe règule, ta kaj nivar na dia len rigate. E règule and-amare rromane khetanimaste si phare vaś jekh ӡuvli. Nanaj than vaś i keativitèta, vaś o śukarimos, vaś i àrta, vaś o pesqo-arakhimos. Ta si kher śuźo-kerimasqe, ćare thaj pirja thovdimasqe, njamo ćajlǎrimasqe, thaj, maj dur, dikhimos le romestar thaj le xurdendar. Ćaćes ke o inkerimos le uźimasqo sar ćhej ӡi k-o prandesarimos thaj palal kodo o akceptimos sarre butěnqo kaj kerel len tuqe ǒ rrom si bazutne règule, save sikaven kon sam. Sa o barvalimos le trajosqo jekhe ӡǔvljaqo śirdel kadale duje elementurěnça. Ta, jekhvar kadale bazutne regulença, si vi but mangimata, angligodǐmata thaj aӡukerimata, save ingeren jekhe anglalthode phendljate (destinoste). 

Kana ‘reslem 25e beśende, o drom mirre trajosqo sas te ingerel man vòrta and-o than kaj si mirri dej akana. Vaj kaj si mirro dad, savo mulo ӡikaj te kerel 50 berśa, ke ni patǎv ke daśti ӡivavas maj but. Ovelas te resav jekh maripnàrka le trajoça, ta te xasardjav sar ӡuvli, te resav kodo so aver aӡukerenas mandar thaj te ӡivav nùmaj jekhe butǎqe: kaj mirre xurden te ovel len jekh tràjo maj laćho mirrestar. Thaj von, kana barǒnas, sas te keren vòrta sakodoja butǐ sar mande. Ta paruvdem sastes o drom mire ӡivipnasqo kana xatjardem keme me sem buteça maj but desar mirro trùpo rromane ӡuvljaqo. Lilem te ӡav atùnci pe jekhe dromeste pharo, kaśte arakhav sode „maj but” sem. Palal oxto berśa ïnkë rodav, ta sem but maj paśe le angladiipnastar.

Sa astardjas ande kodole berśeste, 2003. Agordinemas i fakultèta thaj jekh masteràto, butǐ kaj nimaj kerdǎsas la’nijekh ӡuvli andar mirro njamo rupunarěnqo. And-e nakhle berśa arakhesas amen ande sarre themeste, anda kodo kaj e bazutni butǐ le familijaqi sas te bikinel zlaga, angrustja thaj kola ande ververe pazarěnde, ta akana e maj but andar amende ӡivasas and-o București.

Me thaj mirri famìlija sam andar o fòro Baia Mare, ta avilǎm vi ame and-o Śerutno-fòro k-o anglunipe le ’90-to berśenqo. Le ӡuvlěn na-s len sostar te keren maj but oxto klasendar, ke na-s lenqe trubutno khanćeste; von nùmaj sas te keren butǐ le rromeça. Ӡi mirre generaciate, e murśa, inklusiv mirro dad, kerenas zlaga, angrustja thaj kola, thaj e ӡuvlja bikinensas len, sar kerdjas vi mirri dej. Kadaja butǐ kerel pesi vi akana, ta cïrra maj modernizime. Desar te bikinen zlaga kerde vastestar, e famìliě bikinen en-detail butja kinde en-gross le kinezěndar. Sa mirre vèrice mirre berśenqe astarde dajekh fòma śkolaqi, ta mekle lan kaśte bikinen zlaga.

I edukàcija sas, śaj, i korkorutni butǐ kaj ulavelas man atùnći lendar thaj le trajosqe modelostar kaj sasas manqe dino. Semas mukli te ӡav pala’ kadava “dilimos mirro” anda kodo kaj semas i ćhej mirre dadesqi, ov ovindoj jekh ćaćutno filozòfo ande mirri komunièta. Vi kaj sas zlagenqo-kerutno, and-amare pustikelinate (bibliotèka) arakhesas Goethe, Sartre thaj aver asavke barimata.

Pe avere rigate, ӡavas k-o bikinipe, sar lende, atùnći kana mangelas pes. Inkeravas sakodola règule thaj sas man sakodova phiravipe and-o rromao khetanipe. Astardem jekh relàćia jekhe ćhaveça k-o’ 19 berśa thaj prandesajlam pala’ sar si amari tradìcija, ta na thamikane (na legàlo) k-e 22 berśa. Semas korèkto thodi ande savorre parametrěnde kaj mangenas pe’. Beśavas and-o kher mire dejaça, ke me trebulas te dikhav latar, amala sas mange nirre vèrja thaj mirre vèrice, thaj mirre sune sas te oven man sa maj sigo xurde, jekh laćhi vïrda (maśìna) thaj śaj te daśti ӡas te dikhas dajekh aver them. O agor le kurkesqo sas vaś o śuźokerimos le khereso thaj vaś o gelipe e njamurěnde. Kana-thaj-kana, maj ӡasas biavende, bolimatende, prandematende, kaj e ӡuvlja beśenas ulavde le murśendar, mindoj pe’ nùmaj and-o than kaj khelenas, kaj me ni ӡavas. Na kaj ni ćajlǒl man te khelav, ta anda kodo kaj semas kodoja savi dikhelas pe’ maj but, kaj semas e maj ući, but sani thaj cïrra sumnakajeça pe mande.  

Ni semas and-o laćho fìlmo.

E barvalimata sar si e sumnakune źanźira falas manqe ke sikven jekh rig mirre etniaqi kaj man ni ćajlolas man: o mangimos te oves validime averendar. Ćaćes ke xatjardem kadaja pala’ but vràma, ta kadava drom sar te pheres kadava mangimos ni ćajlilo man nijekhvar. Jekvar le bikinimaça and-o pazàri mirre dejaça, keravas butǐ mirre phraleça le maj bareça jekhe kompanijate konsultanciaqi, thaj ćajlǒlas man te uśarav man ke kerav butǐ but, ke kadaja sas miśto dikhli mirre njamurěndar.

Ande-kh ges maladilem p-o drom le ćhejaça amare kirvesqi thaj pućlas man sostar si man e jakha kadja khine. „Kerav butǐ but”, phendem laqe, barikani. E 21 berśende zumavdemas te ӡav te siklǒvav and-i Anglia, ta dinem sigo palpale. Trubulas te beśav jekh berś thaj kadaja sas ke boldavas man kothar jekhe bilaćhe anaveça. P-e biprandeme ćheja lel pes bari sàma te na „dośkeren” anglal o prandesarimos; vi lenqe inklistimata ratǎte avri sas krisisarde, ta jekh bidikhli situàcija, sar si jekh terni biprandeme savi ӡivel korkori and-avere themeste.    

Jekh bibi laćhe-ilesqi pućla man kerindoj pherjasa: „Te kerela varekon zor pe tute kothe, kon maj lel tut rromnǎqe?”, ta kana gelem and-i Anglia te dikhav o kàmpuso, mirro gïndo sas nùmaj laqe pherjasate. Sar te kerel pe’ zor pe mande? Ni kamavas te xasarav i relàcia kaj sas man; semas aba „phuri” palal e stàndardura le kolavrenqe. Te ni ӡalas kodoja relàcia, sas te aćhav korkori sadajekh. Vaj kadja phenelas pes manqe. Dinem rigate i idèja thaj decidisardem te ӡav k-i ASE, and-o București, ke sas jekh idèja maj lokhes bikinimasqe savorrenqe.

Madikh sode edukàcia sas man, ande mirre godjate semas jekh rromani ćhej kaj aba gelisas dòsta dur le njamostar, thaj ni kamavas te ӡav maj dur, kaj, palal sar xatjardemas, na-s vareso siguro. Semas jekh ćhej laćhi, kaj inkerdjas e règule, kerelas so mangelas pes, ni kerelas bilaćhe butja, ni mangelas but le trajostar vaj kodolendar kaj sas paśe late, jekh ćhejorri xurde-godǎqi savi ӡalas palal jekh modèlo trajosqo. Mirri phen thaj mirre phrala dukhanas manqe  (kamenas man) bare ileça thaj dukhan manqe absolut bi nijekhe kondicijaça, ta, ӡikaj te resav kodoja kaj sem, o kamipe okolaverenqo sas kondicionime le inkerimastar kadale modelosqo.

Kana-thaj-kana, maj sas man momèntja vazdimasqe mamuj e manuśa, ta tradavas len karing e gaӡe, special kana dikhavas man diskriminisardi. I palutni var, k-o licèo, and-i bar, aśundem jekhe ӡenes kaj pućelas varekas sosqe meken rromen k-o Șincai. Na-s khanći garavdimasqe; semas pra kalorri, kaśte na ovav rromni.    

Sa i xoli inklisti andar mande thaj phendem lesqe e maj ӡungale kuśimata kaj ӡanavas len. Gelem karing leste te dav les dab, ta inkerde man nesave kolègura amarendar, thaj ov naślo, sar traśavdo, palpale and-o licèo. Ӡanavas ke reslem othe [and-o lìcèo] aknad kodo kaj siklilem but and-i śkòla, thaj ni meklem man ӡikaj ni phendem lesqe sas so sas man p-o gi..

Atùnci ni ӡanavas te dav lan jekh anav, ta i diskriminàcija pe mirri etnìa sas jekh aver thav lolo, but prinӡardo manqe. O angluno andimos godjate pe kado si man vòrta dekatar e śov berśa. Semas mirre dadeça, and-o cird (and-o trìno) karing i Baia Mare katar o București, thaj liamas trinosqe-lila k-o soipnasqo-vagòno. Sas vi droma kana geljam le „kirveça” (kana diam love kodoles kaj rodel kana kindjan tuqe trinosqo-lil), thaj sutǎm p-e hòlurja le trinosqe, thaj daśti xatjarav ke okolaver manuśa andar o trìno patjanas ke na-j amen trinosqo-lil thaj kadalaqe dikhenas amende bilaćhe jakhença. Ame liam amare thana aćhavde-ileça, ta ande jekh momènto varekon astardja te phenel zorale moça: „Le kakaraśken na-j le’ so te roden and-o trìno”.

Me semas siguro ke si kasave ćiriklja and-o trìno.

„Kaj sïle”, pućlem mirre dades, aӡukerindoj te phenel manqe ke dine andre perdal i voxnin (perdal o ӡàmo). „Ame sam”, phendǎ manqe, jekhe asaporreça kadja dukhavdo thaj ućhaljardo, ke vi akana fal manqe ke dikhav les.

Siklilemas te vazdav muj ande kasave momèntja diskriminaciaqe, ta khere davas kan okolaveren, semas laćhi, dikhavas manqe sune thaj semas phangli ande mande. Kaj thosas man, othe beśavas. Kadja pakjavas ke trebul te ovel jekh ćhej, jekh ӡuvli-modèlo and-i ciganìja. Ta ande mande o bićajlipe barǒlas andr-odova so aӡukeravas te avel varekon te brakhel man mirre trajostar. Xatjaravas xor ande mande ke khonik na-j te kerel kado, ke nanaj manqe dino.

Ande mire godjate, o drom mirre trajosqo sas bisiguro, liindoj and-o dikhimos kë: sem rromni (thaj e rroma fal pes ke nanaj zorales trebutne and-i societèta) thaj sem ӡuvli (thaj e ӡuvlja fal pes ke nanaj zorales trebutne ande mirri komunitèta). E ӡuvlja ni fal ke si absolut trebutne, phenavas manqe, aver nùmaj kana si len xurde vaj kana si ande jekhe phare situacijate. Sar man na-s man ni xurde thaj ni na semas ande jekhe phare situacijate, bndǒvavas zorales le ćacutne musaipnastar mirre isimasqo.

---

So ondilo kana sas man 25 berśa thaj thodja man pe jekh sastes avere dromeste sas jekh tragedìja.

And-o 3 Maj 2013 mandja manqe telefòno i Ramona, mirri vèrica. Dinem anglal lindrali thaj kana śundem angluni var kodola but-nasul alava, kadja klàro phendine, xutilem ande punrende thaj lilem te dav muj sa mire zoraça: ni mulo, naśti kado, san dili!

Jekh ćàso pala’ kadaja dikhlem mirre jakhença ke nanaj dili.

O Giovani, o ćhavo mirre laćhe värosqo, savo barilosas anglal mirre jakhende, mulosas, numaj 19 berśende, ande jekhe akćidèntoste maśinaqo. O merimos sas jekh loli lìnija ande mirre trajoste. Semas varesar sikli leça, dekana semas tikni, kaj xasardem mirre dades kana sas man 10 bërśa. Ta le Giovanieça sas aversar. Dikhavas man ande leste. Thaj and-o momènto kana dikhlem les anglunivar biphurdindoj, ćhindilem ande dujende.  

Jekh rig anda’ mande, i rromani Rowena, kerdǎ so mangelas pes ande kodo momènto: rumnem savorrença mirrença, śuźardem, thodem i mesali, ulavdem. Aver rig anda’ mande cirdia pes rigate. Ande jekhate andar e trin ratja kaj beśel pes paś-o mulo, ni miśkisajlem hić paśal o Giovani. Dikhlem leste, vardisardem les, dinem lesqe dùma, andem manqe godjate sarre sunendar save phenelas len kana sas xurdo, aśundem e rovimata, e dukhaimata lesqe dejaqe, lesqe dadesqe, lesqe phenjaqe, lesqe verěnqe, lesqe kakenqe, lesqe bibiěnqe. Lesqo suno sas te phirel ande savorre lumjate le vïrdaça (le maśinaça), te prinӡarel savorre nàcije le lumjaqe thaj te del pesqë deja’ sa so kamelas. Thaj and-o ges le praxosarimasqo dikhlem bare jakhença sar thode les and-i puv. Kadja bare jakhença, sar kaj aӡukeravas kaj i phuv te perel vi pe mande.

Dajokhar xatjardem ke i korkorutni butǐ kaj kerelas man te ovav nùmaj rromni thaj khanći aver, ӡivindoj mirro tràjo pal-e règule avere manuśenqe, sas i traś (i dar). I traś te xatjarav kon sem, so kamav, i traś ke na-j te ovav akćeptime le manuśendar save sas manqe kadja kamle, paśe savende ӡivisardem, i traś te na barjav, i traś le korkorimastar. Ta angl-o merimos sakadala traśa kerdile kadja tikne, ke nić nimaj dikhavas len.

Pala tikni vràma jekh vèrica mirrěndar phendja manqe ke dikhlǎ aver varekaça le ćhaves savesça semas. „Xoxavel tu, Rowena, ni dukhal tuqe ćaćimaça”, phendǎ manqe. Ke jekh murś ni kamel tut vaj ke athavel tut nanaj and-i rromani komunitèta motìvura ulavimasqe lestar. Phenelas manqe numaj kaśte lav sàma. E murśa śaj te athaven tut, te maren tut, te xoxaven tut, daśti ovel len orso bilaćho-phiraipe: piipe, baxtaqe-khelimata, drògurja. Mirri situàcija, kaj aśundemas ke athavel man, sas kadja tikni komparativ averença, ke butivar ni lavas samate kasave mesaźura, vi kaj avenas manqe butdrom.

Ta akana na-s ma’ sostar te maj traśav. E kïrlura andar mirri godǐ, kaj phenenas manqe kam aćhos korkori, kadja trubul tut, ni arakhes nikhas maj laćho, kadja si e murśa, aćhavdilesas dajokhar.

Ulavdilem lestar vòrta ande kodoj rjat. O dujto gěs, i famìlija i buxli lia te daral.

Kerdine pe’ „konsìlija” maśkar e ӡuvlja, kaśte dikhel pes so sas. Nić ni phendem lenqe o motìvo, ke sigo denas les manqe rigate. O ćaćutno motìvo sas te ovel, ande lenqe jakhende, nùmaj jekh laćhi okàzija te cirden les palpale, kaśte sikaven ke sem jekh „ӡuvli godjali, kaj inkerel pesqe partenerěs”. Phendem lenqe nùmaj ke las jekh pàuza.

Sa ande kodole kurkeste kerdem aplikàcija vaś jekh masteràto k-o Madrid thaj vaś jekh siklǎrimasqi stipèndia. Lilem solduj thaj panӡ ćhona palal kado ӡavas and-i Spania, anglunivar korkori, ande jekhe but śukare foroste, kaj vi akana kamav les. Ćaćes isi ke o ulavimos sas vòrta nùmaj jekh pàuza, anda kodo kaj e prèsiě pe mande sas but zorale. Teljardem, ta ćhinavdǎm godǐ (decidisardam) te inkeras i relàcia dural.

And-o 14-to Oktòbra mukisajlem, thaj and-o 17-to astardem e kùrsura jekhe francikane fakultetate le kampusoça and-i Spania. Ni ӡanavas spaniolìtiko aver nùmaj so śundemas and-e telenovèle kana semas tikni. Ni prinӡaravas khanikas, thaj i korkorutni rumùnka kodole fakultetatar, savjan kontaktisardemas lan anglal te resav and-o Madrid, ni kamelas ni te prinӡarel man, thaj maj cïrra te aźutil man.

Vi kadja, laćhardem man. Vòrta andar o angluno kurko e kursurěnde astardem te dikhav jekhe Rowena’ kaj ni prinӡardemas la’ ӡi atùnći, ta kaj lelas te ćajlǒl man but. Bidarani, proaktìvo, informàlo lìdera le klasaqi pe verver administratìvo temàtura thaj khanćeça dur, sar ӡanimos, laqe kolegurendar. Palal o angluno ćhon ïnke maj lavas te godisaravas, kana resavas khere e kursurěndar, sar ni kerda khonik zor pe mande ӡi atùnći. Kaj phendjas manqe kadava lav jekh bibi kaj respektisaravas la’, godisaravas seriòso kadalate kana semas p-o drom, ratjate. Ta ni kadaja traś, ӡi akana but bari, ni maj aćhavelas man. 

Ande tikne vramate reslem voluntàra vaś jekh studencikani asociàcija savi organizilas jekh Start-up Weekend and-o kàmpuso. Vi kaj kerdemas panӡ berśa fakultetaqe, ni semas nijekhvar voluntàra, kaj astardilemas te kerav butǐ thaj e ratja aźutisaravas mirre dejan k-o pazàri. Si man and-i godǐ i parni patrin kaj sas xramosardo: Do you want to help organize a massive event at the school? Join us today!

Sas xramosardo sinjoça thaj, varesar, tradelas mirri godǐ k-i Alice and-o Sumnalikano Themanglal te arakhel o andrediimos, kadalaqe thodem man. Reslem o lìderi le organizatorěnqo. And-i palutni deteharin le eventosqi, palaj jekh parasti/paraśtuj thaj jekh sàvato kaj kerdǎm butǐ maj but desar 16 ćasura p-o ges, sar aӡukeravas o bùso, sas maj jekh bari loś and-o ilo, ke n-aśti beśavas thaneste.

Arakhlem man khelindoj korkori and-i busosqi tordin (stàcija), k-o 7-to ćàso le deteharinaqo. O sofèri lia te asal kana aćhavdja o bùso thaj phendja manqe: „me alegraste la mañana, gracias”. Thodem man pe jekhe skaminoste thaj atùnći godǐsardem ke sem p-o drom o laćho.

Kadja si kana san ćaćimaça baxtali, phendem manqe. Bi jekhe ćaćutne motivoça, vi kaj sem ćhindi thinimastar, ta àke ӡanav ke sem p-o drom o laćho, thaj kadalaqe sem baxtali. K-o evènto, jekh andar e raklja kaj lile than leste phendja manqe: „tirro aӡukeripe thaj tirro kamipe te keras kadaja dine man zor te avav vi ages”. Andar e ćhejorri kaj kerelas sa so phenesas laqe, reslemas jekh ćhaj kaj daśti anelas baxtalipe, zor thaj valorizàcia averenqe.

Ćajlǒlas man mandar but maj but.

An’ kodole ivendeste gelem and-i Asia, kë kadja sas thodo o masteràto kaj keravas les: siklǒvavas ande ververe thanende le lumjaqe, kaśte prinӡarav verver kultùre. O angluno drom sas and-o Mumbai, kaj, palal o śòko le anglune gěsenqo, adaptisardem man thaj phenesas ke othar sem. Kerdilem amalin e Shraddhaça, jekh indijànka kaj studijisardasas and-i Anglia, savi lia amen man  thaj avere koleguren telal pesqi phak thaj ingerdja amen sathane. Laqi dej kamli te sikavel manqe jekh pazàri andar o fòro, kaj kamelas te dikhel mirre negociimasqe ӡanimata. Jeh pherǎs vaś lende, ke butivar le europeanurenqe si lenqe phares an’ kasave momentěnde.

Palal 20 minùtja, dikhindoj man vaj ke xav man ke bikinarěnça, vaj ke phenas amenqe amare ӡivimata, mośàjli thaj kamlas te ӡas amenqe. Ta me ni kamavav te aćhavav man. Sar xavas man le simpatikone bikinarěnça, dinem man godǐ ke nimaj semas rromni, vi kaj śaj semas maj rromni desar orkana. Mirri etnìja, othe, nimaj sas importànto nisar. Ta lośarav man kodolestar so siklilemas mirrendar: te negociisarav, te prinӡarav le manuśen, te xoljarav len ӡikana resasa te prinӡaras amen kadja but ke ćajlǒl amen jekh avrestar, te arakhav mirre limite thaj kodolenqe savença mothovavas thaj te spidav kadala lìmite ӡi kothe kaj te na dikhel pes. Lośaravas man le khandimastar kodole pazarěsqo, jekh kombinàcija maśkar śunga, morthimata, xamos kiravdo thaj pràxo, le baśibaśestar le momentosqo kaj prinӡaravas les miśto: agitàcija, pazàri, bikinimos. Semas dur, ta semas khere, jekh kher kaj ni semas krisisardi pala’ kon sem vaj ni sem.

Semas dòsta kadja sar semas.

---

Ni nakhlo but ӡi kana „kon sem” irisajlo pala’ mande te arakhel man, vòrta pe avere kontinentoste. Semas k-o Beiӡing, and-o baro-gěs le Papo Nikolajesqo. Manqe, o Papo Nikolaje si manqe maj but desar o Kraćùno: si o anaveso-ges mirre dadesqo thaj si o ges kaj, kana semas xurdo, sas man i maj bari dukh. Kana k-o Kraćùno mirro dad haj mirri dej kerenas so kerenas thaj sas amen sa so trubulas, k-o Papo Nikolaje butivar na-s amen khanći xamasqe pe mesàli.

Kadalaqe, ande kodo ges, anglunivar kaj nimaj semas khere kadale bare-gesesqe, thodem jekh gili po Facebook: Smiley, Acasă (Khere).

Dòsta sas manqe. Avile manqe privàto mesàźura le verěndar, le biběndar, le kakendar, le vericendar, kaj numaj ni kuśenas man kaj „muklem mirre familijan, le phure dejan, le ćhaves saveça semas, kaśte studiisarav, thaj, dikh, me sem amd-i China.”. Thaj akana sostar thavas kodoja gili? „Sode xoxamni daśti, ćhe, te oves?”, phendja manqe mirri vèrica savǎça barilem.

Andar kodo ges ćhinavdem godǐ te durjarav mirro gi lendar savorrendar. Xatjaravas ke maśkar mirrende naśti ovavas kon sem, thaj and-i lùmja naśti ovavas rromni.

Ni k-o mastero ni phendem khanći pala mirri etnìja, ke aba sas manqe thodi jekh stìgma, kaj semas anda-j România. Mirri bulgarikani amalin phendja manqe ke aśundjas okolavere kolegurěn mothovindoj pa’ kado: „Ӡikaj te prinӡaren tut sas cïrra darande, kaj aves e Româniatar thaj ӡanes so anav si le rumunken kathe.” Ni ӡanavas. Nanaj len hić laćho anav.

Nijekh etikèta andar kodola kaj thode pe mande ni sas viӡavni: ni rromni, ni rumunka, ni ӡuvli. Atòska decidisardem ke si te ovav me, thaj dòsta. Nùmaj ke trubusarde man nesave berśa kaśte arakhav, sastes, sa e kotora kaj keren kadava „me”.  

---

K-o evènto kaj kerdjamas les k-i fakultèta prinӡradem le fondatoran jekhe start-up-osqi, kaj angaźisarda man ande laqi ekìpa marketingosqi. Ande duje berśende siklilem othe sa so ӡanav akana, kerdem jekh nevi piàca, semas śerutni jekhe ekipaqe, reslem jekh ӡuvli sukcesosqi, astardem jekh karièra. Mirro salàrio sas dòsta te pokinav i kirìja, te ӡivav decènto thaj vi te bićhalav love khere. Kadalaqe, mirri dej nimaj trubusarda te bikinel jekhe mesaljate and-i piàca Obor, e 65 berśende.

Semas but ćajli mandar, thaj e gesa thaj e ratja k-o Madrid sas devlikanes lokhes ӡivimasqe. Semas sar ande jekhe paramićate, sa i vràma le asapnaça p-o muj. Na kaj sa ӡalas manqe miśto, ӡikaj te ovel man butjaqe sas man gesa kana ćaćikanes sas manqe bokh thaj trubulas te xav 7-10 euro maksimum p-o ges, ta kaj na-s man i prèsija mirre etnijaqi. Sas sar kana barǒn manqe phaka, ta ӡanavas ke kam ovena manqe ćhinde desar boldava man khere. Kana dikhljan o miśtimos le xurǎlimasqo, nimaj kames te phires cirdindoj tut pe përeste. Ta, madikh sode importànto sas manqe te siklǎv te xurǎv thaj sode bidaraqi kerdilemas, sa sas vareso kaj ni mekelas man te sovav. Ni kamavas te xoljarav bi te daśti vortjarav e butja.

Ande jekhate andar e śudre raja le Trintonajesqe (martiaqe) mardja manqe telefòno i Anca, purani kolèga fakultetaqi thaj jekh andar e maj laćhe amalina mirre, savi dia man inspiràcija pe mirro kamimos te prinӡarav i lùmja, kana geli and-i Frància, nesave berśença anglal mande. Vi le Ancaqe phendjasas laqe laqi dej te ovel bare jakhença pe mande, ke sem rromane etnijaqi. Ta i Anca ӡangljas maj miśtio thaj na lia lan samate. Semas and-e kuxni le apartamentosqi kaj beśavas avere śtare raklěnça, jekh apartamènto kadja tikno ke na-s man than jekhe dulaposqe and-i kàmera. Gelem ande mirre kamerate thaj diam duma, sar kesasas sadajekh, maj but jekhe ćasostar. Maśkar aver butja, pućlja man: „Rowi, san baxtali kothe?” „Sem baxtali orkaj, numaj khere na”, phendem laqe.

O dujto ges rekomendisarda man vaś jekh butǐ k-i Axa, and-o Paris, thaj pala nabut nakhlem sa e intervìura. Mardem telefòno le ćhavesqe saveça semas thaj phendem lesqe. Phendja manqe ke maj miśto avav khere. Sas les ćaćimos. „Ӡi kana daśti te naśav?”, phendem avervar le Ancaqe. Ni maj ӡanav te dia manqe anglal k-o pućimos. Ni ӡanavas sostar naśav, ӡanavas numaj ke ni kamav te boldav man palpale kodolate kaj semas, e trajoste savo perelas manqe sar jekh drez p-e phikende thaj savesqe gesa sas sar and-o durutno Novèmbra. Areslemas jekh ӡuvli pe savi sas man admiràcija thaj ni kamavas te xoljarav lan. „Which way, which way”, pućelas i Alice and-i paramìći ande jekh mòmènto. Sa kothe semas vi me. Xoljarav ma’ man vaj mirren?

Kadale pućimaça astardem o avindo kurko. Sas lunine deteharin thaj avilemas k-o òfiso le gïndoça „karing ӡav akana?”. Semas and-i kuxni, keravas manqe jekh kàfa thudeça, kana avilo manqe jekh telefòno.

„Rowi, daśti des dùma?”.

Sas i Loredana, mirri phen i maj bari. Phenav: „Va, numaj so kerdem manqe jekh kàfa, so keres, sar san, sa si misto?”. „Va, va, sa si OK, nùmaj ke si man vare nevimata vaś tute. Kana san ande punrende, beś tele.”

Ni trubulas te maj phenel manqe khanći. Kamelas bute berśendar thaj ìta ke resli kathe: sas khamni. Ćhordem i kàfa pe mande, ta ni interesisarda man, semas baxtali sa o ges. Sas te ovav  pale bibi. Maj sas man duj unùkura (nepòcja) thaj jekh unùka (nepòta), e xurde mirre phralenqe, savenqe dukhav lenqe but. Ta te maj beśavas but kadja dur, sas te ovel o angluno unùko saves ni dikhav les sar barǒl. O drom lelas te sikavdǒl.

Sa ande kodova kurko, i fondatòra savi angaźisardǎs man akhardǎs amen savorren parastine/paraśtuj, te phenel amenqe vareso. Akana nimaj sas man kàfa ando vast, thaj maj miśto sas, ke ćhudavas la’ pe late. O Star-up-o sas te phandel pes pala’ nesave kurkende anda varesave lovikane problèmura pa’ savende nivar ni phendjas ameqe. O drom kerdilo vi maj klàro. E prèsiě kheral, o kamimos te ovav kothe vaś mirri phen thaj o fàkto ke si te ovav bibutjaqo kerde man te ӡav palpale and-i România.

---

Astardilemas te naśav but ande kodo berś. And-o savato le kurkesqo kaj ćhinavdemas godǐ te boldav man khere, inklistem te naśav anglal te inklǒl o kham, kaj naśti sovavas. E punre naśenas bi mirro thaj rumnem sa o drom, ӡi kana aćhavdilem ande jekhe parkoste, jekh than kaj nimaj semas ӡi atùnci. Sas Januàra thaj, àke, nesave trandafìrěn sas len luludǐ. Kodova trandafìro zabades luludjardo thaj śaj o fàkto ke lokhjardem mirro gi kaj rumnem ӡi othe, kerde man te asav. Vareso andar mande phendja manqe: „si te ovel miśto”. Sas man baro trubuimos te ӡanav kado.

Thaj kadja, i kali bakri irisajli palpale khere. Sa sas sar anglal, sakodova drom, sakodola manuśa, sakodola pherǎsa, sakodola ӡivimasqe dràme, sakodola prasalimata thaj sakodova sentimènto pharimasqe p-e phikende. Na-s man jekh butǐ kaj te aӡukerel man and-i România, thaj decidisardem te kerav butǐ mirre phralença, save numaj so astardilesas te keren jekh bizneso p-i konsultàncija. Semas but barikani lendar, śaj anglune thaj korkorune rroma rupunàrja kaj resle te keren kadaja. Ta ni semas hić barikani mandar.

Falas manqe ke sa mirro tràjo xoljardem kodolen kaj sas trujal mande, ta ke akana reslem te xoxavav man vi man, anda kodo kaj ӡanavas so daśti kerav thaj ćhudinemas sa kadava daśtimos k-o gunòjo. Sar kana diasas pes manqe jekh sèmno kaj phenel „gunòjo lokhes ćhudinimasqe” thaj naśti garavavas les orso keravas. Phiravavas les mança sathane. Kadala gïndurja ni phenavas len khanikasqe, ke ӡanavas ke khonik naśti xatjarel man; semas i korkorutni ӡuvli kaj ӡanavs lan savi nakhelas perdal so nakhavas me. Vaś mirri dej thaj mirri rromani komunitèta semas i „ćhej i naśli”, ta savi avili palpale khere, thaj atòska sas jartime. And-e phenjaqe thaj phralenqe jakha semas sakodoja phen kasqe von dukhanas laqe bi nijekhe kondicijaça, and-i Spania, and-i România, vaj ande sarso aver lumjaqo thaneste kaj alosaravas les.

Ande mirre jakhende semas o ćaćarimos le kompromisosqo.

---

Ande sa mirre xurdimaste sas man nasul sune, phares xatjarimasqe thaj vi maj phares dikhimasqe kodole tikne berśende. And-o angluno kurko palal so irisajlem khere sas man jekh kasavo suno, kaj, pe avere rigate, pakjav ke xatjardem les, ta na-s man so te kerav.

Dikhlem suno ke semas pe jekhe bicikletate me, mirri dej thaj jekh bibi, jekh phuri rromni kaj nimaj dikhlemas lan bute berśendar. I biciklèta sas phares tradimasqe, phares inkeravas lan po drom, kana sikavdilo jekhe plaj kaj trubulas te uśtjav lesm. Daśtisajlem te uśtjav dopaś anda’ leste, ta pala’ kodoja pelem. Dinem ma’ dab zorales, ta mirri dej thaj okojaver ӡuvli uśtine thaj gele palpale k-o than katar trubulas te uśtǎv o plaj. Uśtinem e soipnastar phenindoj manqe: „Ӡanav, kam perav varekana, nasul kam perav. Ta sem thaj aćhav kodoja kaj biandilem, trebul te uśtǎv o plaj.”

Tikni vrama palal kado, avilo o biandimasoq-ges amare kirvesqo, thaj lesqe ćhave kerde jekh fèsta. Gelem mirre vericende thaj, sar si o obićèjo, ame e ӡuvlǎ beśasas rigate le murśendar, kerasas perǎsa, asasas, phenasas amenqe pal-amare tràjura. E ćhejenqe save kamenas vareso maj but e ӡivipnastar semas lenqe sar modèlo, kaj siklilem avere themende, ta, sar phenenas von, „sa rromni aćhilǎn”, kaj avilemas palpale paśe mirri dej, paśe mirri phen, kaj jartisardemas le murśes savo athavdǎs man, ni dinem rigate sastes sa so semas. Maśkar e maj phure thaj maj tradicionàlo ӡuvlja sas man bilaćho anav. Ande kodoj rǎt sas klàro kon sar dikhelas man, ke pala’ sar dikhelas man phenelas manqe „Rowi” vaj „Ćhe/ Śe”. Ni dukhalas man kë phenen manqe kadja, nanaj mùsaj jekh mandavipe ande kado. Ta ande kodova kontèksto sas evident jekh ćhand kaj te keren ulavipe maśkar mande thaj lende, kodola e laćhe anavesqe. Ta i dar le krisarimastar, kaj peravelas man ӡi nesave vramaça palpale, nakhlisas.

Dikhavas len, sarsavǎn anda’ lende, anda’ kaste sem ćaćipnaça: ӡuvlja admiraciaça vaj daraça e biprinӡardimastar. Kado ni sas and’ mande, sas anda’ lende. Mirri dar paruvdilisas ande dukhorrǎte (kompasiùnja) vaś lende.  Karing i deteharin, kana sa maj but murśa sas mate, kidinǎm amen savorre, kë kerdesas o palutno bust. Kadava momènto, kana e rromane murśa keren xamos si, śaj, o korkoro kana dikhlem kajdàta o kamipe kaj si le’ vas lenqe rromnja. Akharen len te xan kadja bare akceptimaça thaj kamipnaça, sar kana mangen te oven aprobisarde. „Hai șeorale te han, că termenisardeam” (aven, ćhejorja!le te xan, kërdeam o xamos), phenel barikano jekh väro mirrestar.

Thodǎm amen savorre te xas (śaj 20 ӡene, kë sam but kana kidas amen) thaj jekh andar e ćhave amare kirvesqe, maj baro mandar, phendǎ jekhe ćhejaqe: „apo’ maj anglal tho tirre rromesqe te xal, thaj pala’ kodo xa tu, thuli!e”. Trebulas te ovel jekh pherǎs ӡungali; vi asanile. Ta i ćhej uśtini thaj geli te thol maj anglal e rromesqe jekh kotor maś and-o ćaro, vi kaj i piri sas paśe leste.

Uśtinem ande punrende, jekhe asaporreça p-o muj, thaj phendem mirre värosqe: „Ta tu sostar ni thodǎn lesqe te xal, kana dukhal tut kadja zorales? Vaj kadja san tu, misogìno? Ni dikhes kë voj astardilisas te xal? Thaj si vi khamni. Na-j tuqe laӡav anda’ so san thaj so reprezentis?”. Savorre mekle o muj. Ov ni phendǎ manqe khanći. Me thodem man mirre thaneste thaj e ӡuvlǎ (bibja thaj vèrice) paśal mande lile te xan pe’ mança lokhorres. Savorre murśa inkliste andar i kàmera kaj sǎmas, thaj ame aćhilǎm korkore.

Telǎrdem pala tikne vramate, ta nić ni maj gelem dajokhar and-o kher amare kirvesqo, savesqe ćaćimaça dukhav lesqe. Jekhe kasave vazdipnas sar mirro śaj te ovel les phare rezùltura, sar si kodo ke sas te mothovel pe’ nasul pa mande thaj vi te ovav bikamli ande nesave grupurěnde. Andar kodova momènto ӡanav ke reslem subijèkto diskuciaqo, jekh nasul ekzèmplo vaś e terne ćheja. Semas but xolǎriko pe mande anda bute butjende, ta ni maj daravas te phenas so patǎv ćaćimaça. Maj but, xatjardem ke akana si man jekh responsabilitèta te phenav so pakjav. Viӡavdemas pesqo-prinӡarimos thaj prinӡarimos le ćacipnasqo. Semas but xolǎriko pe so dikhavas akana ke sas jekh tiknjarikano phiravimos nesave manuśenqo saven dikhavas len sar jekh autoritèta, sar sas mirre vèrja e maj bare. Thaj i responsabilitèta kaj xatjaravas  ke si man, sas vaś e ćheja save ïnkë ni dikhenas kadava ćaćimos.   

---

Neve perspektivença thaj jekhe jagale kamipnaça te sikavav mirri nevi personalitèta, kerdem aplikàcija vaś jekh butǐ k-o IBM, thaj lilem la’. Prinӡardem neve manuśen, siklilem but, kerdem manqe neve amala, ta ni akana ni phenavas ke sem rromni. Śaj dikhelas pes, thaj na-s te xoxavav ni jekh sekùnda te pućenas man, ta ni mothovavas putardes pala’ mirro personàlo ӡivimos. Ӡivavas maj dur jekh duikano tràjo, kadja sar kerdem anglal te telǎrav, numaj so akana dikhavas kë sem sakodova manuś ande solduje sundalende (luměnde).

Jekh ӡuvli ambiciòso, siguro pe peste, zorale patjamatença thaj siguro pe laqe intelektuàlo daśtimata, so nimaj aӡukerelas o akceptimos kodolenqo kaj sas trujal late.  Dinem rigate e maj but andar e purane amalimata, durǎrdilem savorre njamurěndar saven dikhavas kë keren manqe nasul, thaj kana malavavas man e diksriminacijaça pal-i etnìja vaj pal-o gender semas sar jekh khanilo ӡivutro. Ondilo kaj jekhe Krëćunosqe festate le kompanijaqi te śunav o mothovipe jekhe kolegosqo saves ӡanavas les numaj pal-o dikhimos, savo phendǎ pal-e „but-khandine manelìstura” save hić ni meren, ta aver nanuśa „maj laćhe” meren.   

Maj śundemas kafaja idèja ande jekh aver kontèkstoste, e kolegurende avere thanestar kaj keravas butǐ, thaj ni phendemas khanći. Ta akana phendem numaj kadaja: „Dikh ande mirre jakhende thaj phen manqe kë kames te merav me, thaj na aver maj laćho mandar. Vi me sem manelìsta, ta ni pakjav ke musaj sem but-khandini. Mirre vèrja si savorre manelìstura, mirre kaka, mirre bibja. Sar keras?”

„So?”, phendja manqe dino mujal.

„Patjav ke xatjardan: jekh rromni manelìsta nùmaj so aśundǎ tut phenindoj so phendjan”, dinem lesqe anglal. Sas jekh paruvimos replikenqo xarno, ke ni prinӡarasas amen miśto, thaj me ni kamavas te rimosarav mirri rjat. Ta d’atunćara nimaj dikhlǎ nijekhvar ande mirre jakhende kana maladǎm amen p-e hòlurǎ le kompanijaqe. Ni pakjav kë si manuś khanilo, ta pakjav ke hić ni prinӡarel amen.

Kadava jekh-kerimos (unisarimos) mirre personalitetaqo ande solduje sundalende (luměnde) aźutisardǎs man ande mirro sa-gesenqo trajoste thaj ande-e maj phare momenturende.

Mirro unùko (nepòto), o ćhavo mirre phenjaqo, biandilo sastimasqe probleměnça. Palal jekh berś kaj beśli leça and-e spitàlura, mirri phen reśisarda te primisarel karitàbilo fòndurǎ kaj te daśti ingerel les k-o tratamènto k-i Viena. Semas kothe laça thaj laqe rromeça jekh kurko, sar translàtori. Mirri nevi personlitèta, vazdini and-e palutne berśende, avili vòrta laćhes, anglal e nasul rezùltura thaj i inkompetènca le sastjarěnqi kothar. Avilǎm palpale bi nijekhe soluciaça: le Patrickes na-s le jekh diagnòstiko, thaj numaj o dilikano angle-gelimos mirre phenjaqo thaj o absolùto patjamos ande lesqi zor kerde kaj o Patrick te aćhol ӡuvindo. 

Pala’ so irisajlǎm anda-j Viena sas te avel jekh aćhavdimasqi-periòda and-i Grecia, kaj thodemas la’ varesave vramatar mirre partenerěça, o ćhavo saveça semas ande sa kadale beśende. Paruvdilemas but e Rowenatar kaj prinӡrdǎsas la’ vov e 19 berśende. Kadja but, ke ćaćimaça hić nimaj prinӡarelas man. Leça alosardemas te ovav sar jekh ućhal mirrestar, kaśte inkerav e butja miśto. Ni sas amen but butja khetanes paśe mirri komunitèta thaj lesqi famìlia.

Ta palal o pharo kurko le Patrickeça, katar ni daśtisajlem te ćhinavdjav man, phenavas lesqe but maj but so xatjaravas pa’ kadaja situàcija. Amare diskùciě gele varesar karing i importànca le moràlo aźutimasqo le murśesqo ande situaciěnde krizaqe. Vov ni patjalas kadja, ovindoj siguro ke o moràlo aźutimos isi i butǐ le ӡuvlǎqi, kadja sar si sa e butja. „Jekh ӡuvli si ćaćimaça ӡuvli kana ӡanel te marel pes sa e pharimatença thaj kana resel te laćharel e butja”, phenelas ov. „Atùnći sostar trebul la’ rrom?”, phenavas me.

I purani Rowena mekelas o muj thaj ӡalas maj dur. I nevi Rowena phendǎ ӡi k-o agor so sas la’ phenimasqe. Kadava agor sas vi o agor amare relaciǎqo.

So sas ande kodole dikuciǎte ni sas ćhingarimos, sas jekh mothovimos mirro, vaś mande, pe kodo sar ćaćimaça dikhavas e butja, thaj jekh prinӡarimos lesqe ćaćutne gïndosqo, p-i relàcija maśkaral jekh ӡuvli thaj jekh murś. Te oves rromani ӡuvli nanaj lokhes, o modèlo kaj ame, sar ӡuvlǎ, las les thaj e murśa kaj resen amenqe rroma siklǒven les si dośalo, anda kodo kaj si kerdo vaś jekh lùmja kaj e rroma ïnkë sas dula (ròburja, sklàvurja). And-e rumunikane themende sas 500 berśenqe dulimasqe (robijaqe), vi kaj na but andar amende, e terne rroma, ӡanen kadaja. Ta atùnći kana śundem jekhe bibjatar ke i pra-mami sas ròba, astardem te xatjarav e butja. Phendem maqe ke vi othar avel i mentalitèta le ӡuvlěnqi mirre rupunarěnqe khetanimastar. Thaj kë k-o biӡanglikano (inkònśtiěnto) nivèlo patǎs kë o barimos amare ӡivimsqo beśel and-o daśtimos te laćharas sa e pharimata, sadajekh telǎrde-śereça, kerindoj so phenel pes amenqe, diindoj kan, biphenindoj amari dukh, kaśte na xolǎras amare „xulajes” (stapïnos).

Me ni kamavas jekh xulaj, thaj pala’ maj cïrra desar śove ćhonendar, k-e 29 berśa, teljaravas definitiv kadale themestar.

---

Kerdem aplikàciǎ vaś jekh butǐ k-o Google, and-i Irlanda, thaj lilem la’. And-i periòda kaj trubulas te dikhav kana akceptisarav e kondìciě thaj pale te mukisarav man, vazdinile sa e zora kaśte aćhaven man.

Mirri dej, kaj ӡi atùnći, dikhindoj so dukhavdi sem, akceptisardǎsas kaj me te ӡav angle, akana kerelas prèsiě te aćhovav. „Pale ӡas? Kasqe mekes man?”, phenelas manqe. „Ni ӡa, laćhar tirro tràjo, dej!e, si tut 30 berśa, so maj keres d’akanara?”

Savore njamura savença malavavas man xanas pe’ mança kaj meklem le rromes, kaj mekavas korkori mirre deja’ thaj special kaj ni sem ćajli soça si man. „Si tut maśìna, si tut butǎqe, si tut kher, si tut rrom, si tut sa i famìliǎ, so maj kames?” „Sostar ni san hić ćajli anda’ sa so si tut thaj xolǎres kadja le Devles?”. Kadava palutno phenimos ćalavdǎ man ӡi and-o gi. Kerdǎ man te bandǎv zorales, kodolesqe so man si man jekh speciàlo relàcija le Devleça. „Śaj ćaćimaça xolǎrav le Devles?” , pućavas man e rati kana thavas o śero p-o śerand. Sas but phares te ni mekav man. Ta ni meklem man.

Mirro gi mangelas te kerel putardes kodo do kamelas, thaj vaś kadaja trebulas te ӡav dur. And-i lùmja le rromenqi nanaj than kadale butjaqe, thaj me akana semas dòsta dili te mangav jekh kasavo hakaj (ćaćimos).

„Dilajli sa”, phenelas pes anda’ mande. „Lias o Del laqi godǐ.” „Ni ӡanel so kerel, kam fal la’ nasul.” „Kam iril pes (boldel pes) othar pherdi nasulfalimatendar, kaj meklǎ pesqi famìlija, laqi dej ka’ merel anda’ laqi kàuza, korkoromastar thaj dukhatar.”

Kadale idejença gelem and-i Irlanda.

E Google-osqo ofisoste othar keren butǐ maj but desar 7000 manuśa, vaś sa e màrketura (piàce) andar i Europa, Africa thaj Maśkarutno Oriènto. Keravas butǐ kolegurença anda’ Norvegia, Finnitiko Them, UK, Turcia, Rusia, Moldova, Francia, Germania, Spania, thaj vi China, USA vaj India. Palal o śòko le anglune śove ćhonenqo, kana semas sar jekh ćorro xurdo ingerdo k-o Disneyland, savo traśal/daral zorales te ni del les varekon avri, astardem te adaptisarav man.

Jekh karakterìstika amari, le rromenqi, si ke daśti adaptisaras amen sarsave situaciate. Ande kadale situaciate, kado daśtimos avilo manqe but miśto. Astardem te prinӡarav koleguren kaj avile sa e lumjatar. K-o mesmerěsqo-xamos kidasas amen savorre and-e restauràtura kerde vaś amende ande kodole bare-khereste, kaj o xamos sas bilovenqo. Sas othe dekatar kolègura kaj avile e Indiatar, save ӡuvindesas sar thagara thaj thagarnja ande lenqe kherende, kaj sas len mìnimum trin sevne (servitòrja), k-o anglicura (englèzura) vaj spaniòlura andar i upruni societèta, save kerdesas stùdiě śkolende internacionàlo nivelosqe, ӡi manuśende sar mande, kaj avenas andar but ćorre familiěnde –  ta kothe, k-o mesmerěsqo-xamos, samas savorre sakadja de baxtale.

Ćaćes, śaj nesave beśenas ande apartamenturěnde kaj pokinenas maj but love desar lenas von e butjatar, kaj pokinenas len lenqe dada thaj deja, thaj aver andar amende beśasas avere trine vaj śtare ӡenença ande tikne apartamenturěnde, ta sas amen savorren gïndurǎ thaj pakjamata but paśe jekhes avresar.

Jekh laćho misal sas i relacia jekhe kolegasa andar i Grecia. I maj laćhi laqe klàsar dekana astardǎ i śkòla ӡi kana agorisarda la’ magna cum laude, k-o Oxford, and-i Anglia. Kana prinӡardem la’, ni pakjavas ke si te daśti dav dùma laça kajdàta barabarutnes (egal). An’ mirre godjate skalvosqe xurdesqi voj sas maj opre mandar. Sas la’ ӡïlto bal, sas ući, śukar, sìnǒ jakha, kaj daraven vi murśen, vi ӡuvlěn. Ande-kh ges aśundem ke laqi dej agorisardǎ i śkòla karing e 50 berśa, anda kodo kaj e 18 berśende laqi dej thodǎ lan te siklǒl te sivel thaj te prandesarel. Voj rodelas te arakhel pe’ pes, sar rezùlto kodoleste ke laqi dej ni daśtisajli te kerel kadaja. O fàkto ke śundem kadaja, unisardas amare perspektìve.

Andre and-amende sam savorre kerde andar sakodole xumeroste, madikh katar avas. Thaj ame, e rroma, ni sam maj tikne vaj maj opre e averendar. Kathe andinja man mirro pesqo-rodimos. Konceptual, ӡanavas kadaja. Śaj lavas menǎtar/koratar sarsave rumunos savo śaj phenelas manqe ke na-j kadja, ta te keravas kadaja, keravas la’ anda kodo kaj ni sas man o zoralo pakjamos mirre idejenqo.

Trubusarda te telǎrav kheral dujvar, te aresav and-o Babilon, te prinӡarav manuśen sarre etiketença le lumjaqe, te kerav butja ande jekhe bare kompaniate, kaśte resav te pakjav zorales ke sem barabar sa e avere manuśença.

Si phares te pakjas kadja kana inkeres ande t’e rateste sa e xatjarimata thaj dukha tirre pra-papurěnqe, save sas dula (ròburja, sklàvurja) p-e phuvja le raimasqe, le bojarěnqe vaj le khangerǎqe. Ta kana reslem siguro kadalatar, mirri lùmja paruvdili komplet. Nimaj sem nùmaj rromni, vaj nùmaj ӡuvli, vaj nùmaj rumùnka. Nimaj ӡivav ćhindi maśkar duje ulavde luměnde. Nimaj sem jekh etikèta, thaj atòska nimaj phiravav mança e musaimata kaj aven kadalaça. Se me, i Rowena, ćajli mança kadja sar sem, dikhindoj i lùmja perdal e jakhea le kompasiunjaqe vaś sa so si trujal mande, thaj le kamipnaça te dav vast vaś o miśtimos savorenqo kodolenqo trujal mandar, madikh i etikèta kaj phiraven la’.

Phenel pes and-i kristianikai relìgia, ta na numaj kothe, ke k-i bàza sa amare ӡivisarimasqi si nùmaj duj sentimèntura: i traś (i dar) thaj o ilesqo-kamipe. And-i traś, o manuś si astardo, phanglo, ӡivel jekh tràjo pharo, nanaimatença, pherdo probleměnça. And-o ilesqo-kamipe, vi kaj śaj e e kondìciě si sakodola, o manuś si mesto/slòbodo, putardo, xatjarel, arakhel solùciě; si, sar phenel pes, baxtalo. Me inklistem andar i traś, anda kodo kaj meklem man te xatjarav kon sem thaj so kamel ćaćipnaça mirro gi, anda kodo kaj aćhavdilem te maj xoxavav man korkori ke si manqe miśto.

Akana si man jekh statuso dikhljarnesqo (observerěsqo) le trajosqo, rodljarimasqo e posibiliteturenqo, jekh stàtuso kaj i rromni andar mande, i ӡuvli andar mande, i rumùnka andar mande, savorre kadala si ande mirro gono instumenturenqo. Numaj so akana ni mekav le’ ni len thaj ni avere khanikas te phenen manqe so te kerav. Lav mire decìziě pala’ sar kamav me thaj labjarav e instrumèntura kaj mangen pe’, pala’ sar si o kontèksto, kothe kaj pakjav me ke mangel pes kado.  

Jekh kasavo tràjo si jekh tràjo ӡuvindo sastes, zoraça.

Kamavas kaj sa e rromane ćhejen thaj ӡuvlěn te ovel len o śaimos te ӡiven kadja: jekh tràjo ӡivisardo zoraça. Vaś kadaja, so kamavas te phenav lenqe si: Tirro korkoro xulaj (stapïno) trebul te ovel tirro arakhlimos. Kon san tu ćacimaça? So ćajlǒl tut te keres? So anel tuqe baxtalimos? So kerel tirre iles te gilabal? So kerel tut te uśtěs andar o soimos le aspnaça p-o muj?

Ni san uӡli/vunӡili khanikasqe khanćeça, ni tirre dejaqe, ni tirre dadesqe, khanikasqe andar t’i famìlija, ni tirre rromesqe, te san aba prandeme, ni barem tirre xurdenqe, te si tut xurde. Kadava gïndo fal ke si egoìsto vaj daravutno, ta de man kan ӡi k-o agor.

Kana tu uśtěs e soipnastar gilěnça thaj asamnaça and-o gi, sa i lùmja dudjardǒl. Tirre xurde, tirro rrom, tirri dej thaj tirro dad, khetanes sa e lumjaça si te oven maj miśto anda kodo kaj tuqe si tuqe miśto.

Te ӡivesa pala’ sar kamen von, kadaja ingerel tirre merimaste sar ӡuli, sar gi. Kana tirro gi merel, nimaj daśti keres e lumja’ te dudjarel. Sa so kam keres si te oves sar tirri bibi vaj kodoja ӡuvli anda-j ciganìja kaj ӡanes la’ vaj pala’ kaste śundjan, kaj si khanili, kaj khionik ni kamel lan thaj kaj vi oj aӡukerel te merel maj sigo.

Siguro ӡanes varekas kaj si kadja. Kodova si o agor le dromesqo.

Ni ӡa pe leste, madikh sode normàlo fal tuqe akana te keres so aӡukerel pes tutar, ni ker kadaja. Godisar so kames tu thaj ӡa pe kodole dromeste, vi te dukhala. Pojekhvar o laćho drom nanaj kodova kaj fal ke si o maj normàlo te phires pe leste. Thaj kana kadaja si te uśtǎves e maj phare regule, ker la’, sode vràma des pakiv tirre iles.

Le bari sàma pe so phenel tuqe [tirro gi], ni ker e butja sigjarindoj len, puć le ӡuvlěn save lile kasave droma, thaj kana śunesa sar tirro ilo phenel tuqe o ćaćimos, ӡa pe kodole dromeste.

Pala’ śtar berśa dekana teljardem and-i Irlanda, mirri dej si but miśto, beśel mirre phenǎça thaj laqe ćhavorreça, jekhe vericaça laqi thaj jekhe unùkaça (nepotaça) mirri – nùmaj korkori nanaj. Mirro teljarimos kheral ni kherdǎ aver numaj te mekel than avrenqe. Voj naśti avel mande, kë si klaustrofòbo thaj o korkorutno drom sar te reses k-o Dublin si le xurjavneça (le avionoça), ta me ӡav butivar khere, te dikhav la’ lan, mirre phejan, mire phralen thaj nesaven andar mirre verěnde, savença ïnke si man jekh but-zorali relàcija.

Okojaver rig le rromane komunitetaqi ćhudia man avri dekatar o anglunipe. Drabardem (ćitisardem) ande jekhe psihologikane xramosaripnaste ke kadava [o avrićhudipe] si jekh andar e maj phare nasulimata kaj śaj te oven kerde jekhe manuśesqe, anda kodo kaj daśti oven les but vràma bilaćhe rezùltura pe lesqo psìhiko.  Pe so dikhel ma’ man, pakjav ke sem OK, kodolesq kaj e ӡene andar i famìlia Marin sas sadajekh but paśe jekh avrestar, vi and-e maj phare situàciěnde. Akana xatjarav kë jekh tikni rig mirre rromane komunitetaqi akceptisarel man kadja sar sem, thaj śaj vi ćajlel man, vi kaj kadava si manqe vi manqe phares pakjamasqe. Ta nimaj xramosarel manqe khonik, nùmaj kodola nabut vèrja savença barilem thaj savi ni krisisaren man. I laćhi butǐ si kë nimaj aven manqe ӡungale mesàźura kana thav vareso pe socializaciaqe drakhina. Si aćhavdimos. Kadja sar trebul te ovel.

Promovisardem dujvar ande śtare berśende thaj tikne vramatar mukisajlem le butjaça k-o New York. Mirro lovikano putardimos (libertèta) si jekh baro aźutimos bute ӡenenqe kheral, thaj si man vi jekh NGO thaj lav aktìvo than karitàbilo akciěnde.

O fàkto ke me telǎrdem ni kerda aver nùmaj te aźutil man te ovav jekh aźutimos maj baro vaś kodola trujal mande thaj te ovel man o daśtimos te buxljarav o truj (o ćèrko) le manuśenqo kasqe daśti dav vast.

Sem prandeme, akana legàlo lilença, mirro rom si amerikàno, universitàro profèsori, thaj o fàkto ke teljardem kerdja man te putarv mirri lùmja kadja but kaj te daśti ovav jekh partenèri konversacijaqo thaj ӡuvindimasqo vaś jekh manuś savesqo res and-o tràjo si te sikljarel e averen. Arakhav o tràjo putardo e pharimatendar le etiketaqe sar rromani ӡuvli, jekh etikèta kaj, ande sarsavi andar e lùmě kaj ӡivas ame, e rromane ӡuvlja, ni aźutisarel amen.

Maj but kadale etiketatar, sam vogja (ogia/gia) save kamen te keren kreàciě, kamen te rodlǎren (te eksplorisaren), te ӡiven penqo tràjo fiesavo sar ӡanel, kadja kaj, k-o agor le dromesqo, te daśti phenen ke kadava tràjo sas miśto ӡivisarimsqe, na nùmaj anda kodo kaj sas len xurde, ta vi kaj sas kreatìvo, zorale, antreprenòra, artìstura, aktǒrke, sa so kamle von, e rromnja nesave but laćhe murśenqe, thaj deja. Kadaja kamavas te phendo manqe varekon kana sas man 15 berśa. Kadaja kamavas te phendo varekon mirre dejaqe kana sas la’ 15 berśa. Kadaja kamavas te phendo varekon le Giovaněsqe kana sas les 15 berśa. Palal 8 berśa dekana mulo laqo ćhavo, mulo vi laqo rrom, mirro väro, thaj akana vaś late o tràjo si vi maj bi importancaqo.

Kadaja si so kamavas kaj sarsavi ćhej te xatjarel ke si lan o hakaj (o ćaćimos) ta vi o godorvalimos (i responsabilitèta) te kerel. Kadava si o sikavimos le trajosqo kadale rromane ӡuvljaqo.

NOTA TRADUCĂTORULUI: La traducerea acestui material a fost utilizată grafia oficială internaţională a limbii rromani, cu excepția caracterului θ, în locul căruia am preferat folosirea literelor d şi t.